Nuôi ăn là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa nuôi ăn

Nuôi ăn (nutritional support) là phương pháp cung cấp dinh dưỡng cho bệnh nhân khi họ không thể tự ăn hoặc tiêu hóa thức ăn một cách hiệu quả qua đường miệng. Đây là một phần quan trọng trong chăm sóc y khoa hiện đại, được sử dụng để duy trì hoặc phục hồi tình trạng dinh dưỡng trong các tình huống cấp tính hoặc mạn tính, từ ICU cho đến bệnh nhân ung thư hoặc suy mòn kéo dài.

Theo định nghĩa của ESPEN (European Society for Clinical Nutrition and Metabolism), nuôi ăn là một hình thức can thiệp y tế, có thể thực hiện qua đường tiêu hóa (enteral nutrition) hoặc qua đường tĩnh mạch (parenteral nutrition), nhằm đáp ứng đầy đủ nhu cầu năng lượng và dưỡng chất của cơ thể khi chế độ ăn thông thường không đủ hoặc không thể thực hiện.

Việc chỉ định nuôi ăn không đơn thuần dựa trên lượng thức ăn bệnh nhân tiêu thụ, mà còn phải đánh giá toàn diện nguy cơ suy dinh dưỡng, khả năng phục hồi ruột, mức độ stress chuyển hóa và tiên lượng bệnh. Do đó, nuôi ăn không phải là một giải pháp thay thế đơn giản, mà là một chiến lược điều trị có kế hoạch, cần giám sát và điều chỉnh theo tiến triển lâm sàng.

Chỉ định nuôi ăn

Chỉ định nuôi ăn được thiết lập dựa trên sự kết hợp giữa tình trạng bệnh lý, mức độ thiếu hụt dinh dưỡng dự kiến và khả năng sử dụng đường tiêu hóa. Khi bệnh nhân không thể cung cấp đủ 60% nhu cầu năng lượng qua đường miệng trong 5–7 ngày, nuôi ăn nên được xem xét sớm. Thời điểm bắt đầu nuôi ăn có thể ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả điều trị, đặc biệt trong nhóm bệnh nhân nguy kịch.

Các chỉ định phổ biến của nuôi ăn bao gồm:

• Rối loạn tri giác, hôn mê, đặt nội khí quản dài ngày
• Tổn thương sọ não, đột quỵ gây khó nuốt
• Bệnh lý ung thư vùng đầu cổ hoặc thực quản
• Chấn thương nặng, bỏng diện rộng, phẫu thuật lớn
• Suy kiệt do HIV/AIDS, COPD, suy tim giai đoạn cuối

Trong một số trường hợp, nuôi ăn còn được sử dụng như một phần của liệu pháp giảm nhẹ, nhằm nâng cao chất lượng sống cho bệnh nhân giai đoạn cuối, ngay cả khi không có khả năng hồi phục hoàn toàn chức năng tiêu hóa hoặc nuốt.

Các hình thức nuôi ăn

Hai hình thức nuôi ăn chính được áp dụng là nuôi ăn qua đường tiêu hóa (enteral nutrition – EN) và nuôi ăn ngoài đường tiêu hóa (parenteral nutrition – PN). Lựa chọn phương thức phụ thuộc vào khả năng sử dụng hệ tiêu hóa và tình trạng lâm sàng của bệnh nhân.

Nuôi ăn qua đường tiêu hóa sử dụng các loại ống thông như:

• Ống mũi – dạ dày (nasogastric tube)
• Ống mũi – hỗng tràng (nasojejunal tube)
• Ống mở dạ dày qua da (PEG)
• Ống mở hỗng tràng qua da (PEJ)

Trong khi đó, nuôi ăn ngoài đường tiêu hóa bao gồm:

1. Nuôi ăn qua đường tĩnh mạch trung tâm (TPN – total parenteral nutrition)
2. Nuôi ăn qua tĩnh mạch ngoại vi (PPN – peripheral parenteral nutrition)

Nguyên tắc là: nếu ruột còn hoạt động được, nên ưu tiên nuôi ăn đường tiêu hóa. EN giúp duy trì tính toàn vẹn niêm mạc ruột, giảm nguy cơ vi khuẩn xâm nhập và có chi phí thấp hơn. PN chỉ nên sử dụng khi đường ruột bị tổn thương hoặc không đáp ứng đủ nhu cầu.

Thành phần dinh dưỡng trong nuôi ăn

Một hỗn hợp dinh dưỡng đầy đủ cần cung cấp bốn nhóm chất chính: carbohydrate, protein, lipid và vi chất (vitamin, khoáng chất). Liều lượng và tỷ lệ các thành phần này được xác định dựa trên cân nặng, mức độ stress chuyển hóa, và chức năng cơ quan của bệnh nhân.

Ví dụ về ước tính nhu cầu năng lượng cơ bản:

$Nhu\ cầu\ năng\ lượng = 25–30\ kcal \times trọng\ lượng\ cơ\ thể\ (kg)$

Trong đó:

• Carbohydrate: 50–60% tổng năng lượng, cung cấp qua glucose hoặc polymer dextrin
• Protein: 1.2–2.0 g/kg/ngày tùy mức độ chuyển hóa và tổn thương mô
• Chất béo: 20–30% tổng năng lượng, ưu tiên triglycerid chuỗi trung bình (MCT)
• Vitamin và khoáng chất: theo khuyến nghị RNI hoặc ESPEN/ASPEN

Bảng sau minh họa một công thức nuôi ăn tiêu chuẩn:

Các công thức nuôi ăn hiện nay có thể được điều chỉnh cho từng đối tượng: bệnh nhân suy thận, suy gan, tiểu đường, ung thư hoặc ICU. Các nhà cung cấp cũng sản xuất sản phẩm có chứa prebiotic, probiotic hoặc acid béo omega-3 để tăng cường hiệu quả.

Ưu điểm và rủi ro của từng phương pháp

Nuôi ăn qua đường ruột (EN) được xem là phương pháp lý tưởng khi hệ tiêu hóa còn hoạt động vì duy trì chức năng niêm mạc ruột, hỗ trợ hệ miễn dịch, và ngăn ngừa tình trạng teo ruột. EN cũng giúp giảm nguy cơ nhiễm trùng hệ thống nhờ tránh sử dụng catheter tĩnh mạch trung tâm. Ngoài ra, chi phí thực hiện thấp hơn và có nhiều lựa chọn công thức phù hợp với từng nhóm bệnh nhân.

Tuy nhiên, EN không hoàn toàn an toàn. Một số tác dụng phụ bao gồm tiêu chảy, buồn nôn, trào ngược dạ dày – thực quản, và nguy cơ hít phải dịch dạ dày nếu không kiểm soát tốt vị trí ống thông. Trong các trường hợp có tổn thương tiêu hóa nghiêm trọng như thủng ruột hoặc liệt ruột, EN có thể làm tình trạng bệnh xấu đi.

Ngược lại, nuôi ăn ngoài đường ruột (PN) là lựa chọn thay thế khi EN không khả thi. PN cung cấp đầy đủ dưỡng chất qua đường tĩnh mạch, cho phép nuôi ăn kéo dài và kiểm soát chính xác lượng điện giải, protein, và năng lượng. Tuy nhiên, PN có nguy cơ cao hơn về biến chứng, bao gồm nhiễm trùng catheter, viêm gan do dinh dưỡng, tăng đường huyết, và rối loạn điện giải.

Theo dõi và đánh giá hiệu quả

Việc theo dõi bệnh nhân trong quá trình nuôi ăn là bắt buộc để đảm bảo hiệu quả và phát hiện sớm biến chứng. Các thông số lâm sàng và cận lâm sàng phải được giám sát chặt chẽ, đặc biệt trong 72 giờ đầu tiên hoặc sau mỗi điều chỉnh công thức dinh dưỡng.

Danh sách các chỉ số thường xuyên cần theo dõi:

• Cân nặng, vòng cánh tay, chỉ số BMI
• Xét nghiệm protein máu: albumin, prealbumin
• Chức năng gan (AST, ALT, GGT), thận (ure, creatinin)
• Điện giải đồ: Na⁺, K⁺, Mg²⁺, phosphate
• Đường huyết và chỉ số HbA1c (nếu kéo dài)
• Tình trạng tiêu hóa: đầy bụng, tiêu chảy, nôn ói

Các dấu hiệu cảnh báo cần can thiệp khẩn cấp bao gồm tụt huyết áp, hạ kali máu, tăng đường huyết không kiểm soát hoặc xuất hiện dấu hiệu nhiễm trùng quanh catheter.

Vai trò của đội ngũ đa ngành

Nuôi ăn hiệu quả đòi hỏi sự phối hợp giữa nhiều chuyên khoa. Một đội ngũ hỗ trợ dinh dưỡng (nutrition support team) thường bao gồm bác sĩ lâm sàng, dược sĩ lâm sàng, điều dưỡng, chuyên gia dinh dưỡng và đôi khi có thêm kỹ thuật viên xét nghiệm. Vai trò của từng thành viên được phân công cụ thể để tối ưu hóa hiệu quả và giảm rủi ro.

Vai trò điển hình trong nhóm:

• Bác sĩ: ra chỉ định nuôi ăn, chọn đường dùng và theo dõi lâm sàng
• Chuyên gia dinh dưỡng: xây dựng và điều chỉnh công thức
• Dược sĩ: kiểm tra tương tác thuốc – dinh dưỡng
• Điều dưỡng: thực hiện kỹ thuật nuôi ăn, giám sát biểu hiện bất thường

Nghiên cứu tại các bệnh viện lớn ở châu Âu cho thấy việc triển khai mô hình nhóm dinh dưỡng giúp giảm đến 30% biến chứng liên quan đến nuôi ăn và rút ngắn trung bình 2–3 ngày nằm viện.

Chống chỉ định và nguy cơ

Dù là can thiệp cần thiết, nuôi ăn không phải lúc nào cũng an toàn. Việc chỉ định sai hoặc thực hiện không đúng kỹ thuật có thể gây hậu quả nghiêm trọng. Cần nhận diện sớm các chống chỉ định để tránh biến chứng không mong muốn.

Chống chỉ định tương đối của EN:

• Viêm tụy cấp giai đoạn sớm
• Hẹp ruột hoặc bán tắc ruột
• Tiêu chảy nặng chưa kiểm soát
• Chảy máu tiêu hóa đang diễn tiến

Chống chỉ định PN gồm:

• Thiếu nhân lực để theo dõi sát
• Nguy cơ nhiễm trùng cao mà không có biện pháp phòng ngừa
• Tình trạng huyết động không ổn định kéo dài

Một trong những biến chứng nguy hiểm nhất là hội chứng tái nuôi ăn (refeeding syndrome) xảy ra khi bệnh nhân bị suy dinh dưỡng lâu ngày được nuôi ăn quá nhanh, gây rối loạn nghiêm trọng điện giải (đặc biệt là phosphate) và có thể dẫn đến ngưng tim nếu không xử lý kịp.

Xu hướng và khuyến nghị hiện nay

Hiện nay, xu hướng trong nuôi ăn lâm sàng là cá nhân hóa chế độ dinh dưỡng dựa trên tình trạng bệnh, dữ liệu sinh hóa và phản ứng của từng bệnh nhân. Các tổ chức như ASPEN và ESPEN đã phát hành các hướng dẫn cập nhật liên tục nhằm hỗ trợ điều chỉnh kế hoạch nuôi ăn theo tiêu chuẩn quốc tế.

Các khuyến nghị nổi bật:

• Ưu tiên EN khi đường tiêu hóa còn hoạt động
• Bắt đầu sớm trong vòng 24–48 giờ ở bệnh nhân nặng
• Theo dõi sát hội chứng tái nuôi ăn và điều chỉnh tốc độ truyền
• Ứng dụng AI và hệ thống theo dõi tự động trong ICU để điều chỉnh nuôi ăn theo thời gian thực

Thêm vào đó, các công ty dược – thực phẩm y tế đang phát triển sản phẩm nuôi ăn thế hệ mới: công thức sinh học, ít đường, nhiều protein, thêm prebiotic và omega-3, phù hợp với bệnh nhân đái tháo đường, ung thư, thận mạn... Bên cạnh hiệu quả lâm sàng, xu hướng sử dụng bao bì phân hủy sinh học và giảm khí thải trong sản xuất cũng đang được khuyến khích để đảm bảo phát triển bền vững trong y tế.

Tài liệu tham khảo

1. European Society for Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN). Clinical Nutrition Guidelines. https://www.espen.org/
2. American Society for Parenteral and Enteral Nutrition (ASPEN). Clinical Practice Resources. https://www.nutritioncare.org/
3. National Institutes of Health (NIH). Nutrition in Clinical Care. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279396/
4. U.S. Food and Drug Administration (FDA). Medical Foods Guidance. https://www.fda.gov/food
5. Academy of Nutrition and Dietetics. Position of the Academy on Enteral and Parenteral Nutrition. https://www.eatrightpro.org/
6. JAMA. Clinical Guidelines for Nutritional Support in Critically Ill Patients. https://jamanetwork.com/journals/jama